Ο “Ηλεκτρονικός Αναγνώστης” προδημοσιεύει σήμερα εκτενές απόσπασμα από το κείμενο του Νίκου Δήμου “Από τον πάπυρο στο ψηφιακό βιβλίο” που δημοσιεύεται στον κατάλογο της έκθεσης MEDITATIONS_ON_eBOOK, της πρώτης έκθεσης έργων τέχνης για τα e-books στην Ελλάδα, που εγκαινιάζεται σήμερα στις 8 το βράδυ στο event στο Facebook. Ο Νίκος Δήμου, ξεκινώντας από την ιστορία της γλώσσας και της γραφής, επισημαίνει τι καινούργιο φέρνει το ηλεκτρονικό βιβλίο, καθώς και το ποιες είναι οι προοπτικές του τυπωμένου βιβλίου και της ανάγνωσης στην ψηφιακή εποχή.
*****
Από τον πάπυρο στο ψηφιακό βιβλίο
Το πρώτο θαύμα ήταν η γλώσσα.
Μέσα από εξελικτικές διαδικασίες που κράτησαν εκατομμύρια χρόνια, οι άναρθρες κραυγές του ζώου έγιναν σήματα, σύμβολα, λόγος προφορικός. Έγιναν γλώσσα – πολλές γλώσσες. (Άραγε γιατί πολλές – γιατί η συμβολοποίηση του ήχου δεν υπήρξε ενιαία;) Βαβέλ;
Το δεύτερο θαύμα ήταν η γραφή: κάποιος βρήκε το οπτικό αντίστοιχο του ηχητικού σήματος. Κι εδώ πολλές γραφές, πιο πολλές κι από τις προφορικές γλώσσες.
[…]
Το τρίτο θαύμα είναι η τυπογραφία. Μπόρεσε το βιβλίο, που ήταν προσιτό μόνο στους λίγους, να το κάνει μαζικό μέσο. Σε αυτήν οφείλουμε τη δημοκρατία.
Η ψηφιοποίηση είναι το τέταρτο θαύμα.
Μη σας τρομάζει η λέξη. Ήδη όλα είναι ψηφιακά. Ακόμα και το τυπωμένο βιβλίο που αγοράζετε σήμερα. Μπορεί να είναι χαρτόδετο ή δερματόδετο, πολύχρωμο ή ασπρόμαυρο αλλά η παραγωγή του έγινε με ψηφιακά μέσα.
Αυτό φυσικά δεν σημαίνει πως είναι ένα ψηφιακό βιβλίο. Το αναφέρω απλώς για να δουν και οι τεχνοφοβικοί πως η ψηφιακή τεχνολογία έχει περάσει μέσα στο βιβλίο χωρίς καν να το καταλάβουν. ‘Όπως έχει περάσει σε όλες τις τέχνες. Εδώ και τρεις δεκαετίες ακούτε ψηφιακή μουσική, (CD) βλέπετε ψηφιακές εικόνες και από αύριο θα βλέπετε μόνο ψηφιακή τηλεόραση.
Τι σημαίνει ψηφιακό; Ότι ο ήχος, η εικόνα, το γράμμα μεταβάλλονται σε ένα ψηφιακό σήμα. Ποιο είναι το κέρδος; Ότι το σήμα αυτό αποθηκεύεται, μεταγράφεται, αντιγράφεται στο 100%, ταξιδεύει μέσα από ενσύρματα και ασύρματα δίκτυα. Είναι προσιτό σε όλους, αιώνιο, αναλλοίωτο και αθάνατο.
Μεγάλα νέα για την τέχνη και την γνώση. Χάρη στο ψηφιακό θαύμα – το τέταρτο μετά τη γλώσσα, τη γραφή και την τυπογραφία – η πληροφορία, η τέχνη, η γνώση φτάνουν παντού, σε κάθε άνθρωπο. Το σύνολο της πνευματικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας υπάρχει διαθέσιμο και προσιτό.
Και το βιβλίο που ξέραμε; Τι θα γίνει με το βιβλίο; Θα πεθάνει;
Οι τελευταίοι αιώνες ήταν γεμάτοι από ψευδή αγγελτήρια θανάτου. Όταν εφευρέθηκε η φωτογραφία, αναγγέλθηκε ο θάνατος της ζωγραφικής. Μετά τον κινηματογράφο ήρθε ο θάνατος του θεάτρου, μετά την τηλεόραση, του κινηματογράφου.
Τελικά δεν πέθανε τίποτα – όλα επιβιώνουν παράλληλα και μάλιστα προοδεύουν και καινοτομούν. Το ίδιο θα γίνει και με το βιβλίο στην ψηφιακή εποχή.
Τι είναι ένα βιβλίο; Ένα μέσο επικοινωνίας που μεταφέρει λέξεις και εικόνες. Παλιά ήταν πάπυρος και ιστορημένο χειρόγραφο – με τον Γουτεμβέργιο προστέθηκε η δυνατότητα μαζικής αναπαραγωγής κι έτσι έγινε το πρώτο ΜΜΕ – μέσο μαζικής επικοινωνίας. Στην ψηφιακή εποχή πήρε άλλες μορφές. Έγινε ψηφιακό αρχείο και απαντά στο Διαδίκτυο, σε οπτικό μέσο – CD ή DVD – σε μνήμη SSD, ή σκληρό δίσκο. Έγινε επίσης «πολυμέσο»: στις λέξεις και εικόνες προστέθηκαν ήχοι, οπτικοακουστικά βίντεο, δυνατότητες αναζήτησης.
Μα θα μου πείτε: ένα αρχείο στο Διαδίκτυο δεν είναι βιβλίο! Αν εννοείτε ότι δεν είναι τυπωμένο χαρτί με βιβλιοδεσία και ράχη, συμφωνώ. Αλλά αυτό αφορά μόνο τη εξωτερική μορφή. Αν ξαναγυρίσουμε στον ορισμό μας: «μέσο επικοινωνίας που μεταφέρει λέξεις και εικόνες» τότε παραμένει βιβλίο. Τα κλασικά κείμενα της λογοτεχνίας και της επιστήμης που έχουν ανέβει στο Διαδίκτυο (όλα!) δεν έπαψαν να είναι βιβλία.
Άρα δεν έχουμε θάνατο του βιβλίου – αλλά μετάλλαξη. Η οποία προϋποθέτει και την μετάλλαξη των παραγωγών και διακινητών του.
Όταν π. χ. η μουσική άρχισε να διακινείται από το διαδίκτυο, όλοι θεώρησαν ότι ήρθε το τέλος των δισκογραφικών εταιριών. Οι πιο ευφυείς από αυτές αντί να θρηνούν, έδωσαν τα δικαιώματα της μουσικής τους σε εταιρίες που εμπορεύονται δικτυακά όπως το iTunes της Apple. (Πούλησε μουσική αξίας 3.34 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2008). Οι εταιρίες και οι καλλιτέχνες κερδίζουν περισσότερα χρήματα τώρα. Χαμένο από την εξέλιξη είναι το λιανεμπόριο – τα δισκοπωλεία κλείνουν ομαδικά.
Ανάλογο φαινόμενο παρατηρείται ήδη και στα βιβλία – και με την ψηφιακή, αλλά και την παραδοσιακή τους μορφή. Τα δικτυακά βιβλιοπωλεία (π.χ. Amazon.com) αναπτύσσονται τάχιστα γιατί έχουν μία σειρά από πλεονεκτήματα: άπειρο κατάλογο βιβλίων (μια και δεν χρειάζεται να έχουν στοκ – παραγγέλνουν στον εκδότη), πλήθος πληροφοριών, κριτικών και σχολίων για κάθε βιβλίο, άμεση θεματική εύρεση και φθηνότερη τιμή. Είναι φυσικό ότι κανένα βιβλιοπωλείο δεν μπορεί να τα ανταγωνιστεί. Έτσι και εκεί το λιανεμπόριο θα υποφέρει.
Η ψηφιοποιημένη μορφή του βιβλίου (e-book) έχει ήδη επικρατήσει στα βιβλία αναφοράς (reference books) όπως εγκυκλοπαίδειες, λεξικά, κλπ. Εκεί η ευκολία του να έχεις όλες τις πληροφορίες στον δίσκο σου ή στο Διαδίκτυο (αντί να ψάχνεις σε τόμους) να κάνεις ανεύρεση σε δευτερόλεπτα και να έχεις οπτικοακουστική τεκμηρίωση, τα κάνει ασυναγώνιστα.
Τα παραδοσιακά βιβλία θα περάσουν ένα μεταβατικό στάδιο – η παραγωγή τους θα γίνεται ταυτόχρονα και σε κλασικό φορμά και σε e-book. Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς τι θα επικρατήσει, μια και η τεχνολογία εξελίσσεται συνεχώς. Ήδη εδώ και δέκα χρόνια έχω μία μεγάλη βιβλιοθήκη (3.000 τόμους) στο κινητό μου τηλέφωνο – αλλά εκτός από λεξικά, εγκυκλοπαίδειες και άτλαντες, σπάνια την χρησιμοποιώ. (Στα αεροπλάνα και τα αεροδρόμια…). Όμως οι μεγαλύτερες οθόνες (π. χ. iPhone) και η βελτιωμένη ευκρίνεια κάνουν τώρα αυτή την ανάγνωση πιο εύκολη.
Δεν ξέρω τι μέλλον θα έχουν οι οθόνες ανάγνωσης (Kindle, κλπ) εμένα μου μοιάζουν μεταβατικές. Μάλλον κάποια στιγμή θα γίνουν όλα ένα – όπως στο νέο iPad της Apple. Με μία συσκευή θα διαβάζουμε, θα γράφουμε, θα επικοινωνούμε, θα βλέπουμε βίντεο και τηλεόραση. Ήδη τα έξυπνα κινητά (smartphones) το πετυχαίνουν…
Το θέμα της πειρατείας θα επιλυθεί μάλλον τεχνολογικά. Τα αρχεία μπορούν να περιέχουν ενσωματωμένο κώδικα που θα επιτρέπει την ανάγνωση μόνο στον νόμιμο αγοραστή.
Και οι βιβλιοθήκες; Ποιο είναι το μέλλον τους; Έχω στο σπίτι μου μία ιδιωτική βιβλιοθήκη με περισσότερους από 30.000 τόμους. Μου πήρε εξήντα χρόνια να την στήσω – ξεκινώντας από τα βιβλία που αγόραζα μαθητής, αντί για το κουλούρι του διαλλείματος.
Λυπάμαι που θα το πω – αλλά τα τελευταία δέκα χρόνια παίζει ρόλο διακοσμητικό – κάτι σαν πολυτελής και πολύχρωμη ταπετσαρία. Οτιδήποτε χρειάζομαι το βρίσκω πιο γρήγορα μέσα από το Διαδίκτυο. Φυσικά αναφέρομαι σε πληροφορία, μία γνώμη, ένα εδάφιο. Όταν θέλω ένα βιβλίο για απόλαυση, ξαναπηγαίνω στα ράφια.
[…]
Είναι δύσκολο κανείς να προφητέψει για το βιβλίο στην απώτερη ψηφιακή εποχή. Αλλά ο γραπτός λόγος έχει λαμπρό μέλλον. Ειδικά το Διαδίκτυο έφερε μία πρωτοφανή άνθιση του γραπτού λόγου. Η αλληλογραφία είχε πεθάνει – ξαναγεννήθηκε με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (email). Τα ημερολόγια είχαν εξαφανιστεί – σήμερα υπάρχουν εκατομμύρια ιστολόγια (blogs). Η ανθρωπότητα ουδέποτε είχε τέτοια παραγωγή κειμένων όπως σήμερα. Άρα περιεχόμενο υπάρχει άφθονο. Κατευθύνεται και προς τα παραδοσιακά μέσα. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα καλύτερα blogs γίνονται βιβλία.
Και βέβαια το βιβλίο θα παραμείνει εσαεί ως έργο τέχνης: τυπογραφία, χαρτί, εικονογράφηση, βιβλιοδεσία. Όπως άλλα αντικείμενα, που μπορεί να μην έχουν πια την παλιά χρηστική σημασία, έχουν όμως επιβιώσει ως καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Οι βιβλιόφιλοι επίσης είναι σήμερα περισσότεροι παρά ποτέ – το ίδιο και οι εκδόσεις τέχνης.
Όπως και αν εξελιχθεί το βιβλίο, θα υπάρχει όσο θα υπάρχουν συγγραφείς, αναγνώστες, εκδότες και διακινητές. Αυτό που ξέρω είναι ότι θα επιβιώσει – όχι τόσο το βιβλίο, όσο το διάβασμα.
Το διάβασμα. Όπως είχα γράψει στους «Δρόμους» για μένα υπήρξε: «Η συντροφιά μου, η παρηγοριά μου, το ψώνιο μου, το ναρκωτικό μου, η διαφυγή μου, η ξεκούραση και η κούραση μου, η πρέζα, το μεράκι, η παραμυθία μου – κάθε μέρα για εβδομήντα τόσα χρόνια…».
Διαβάστε επίσης:
