Εύλογα η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από τις τεχνικές προδιαγραφές των ebooks και τους όρους χρηματοδότησης κάθε συγγραφέα. Το πρόγραμμα διαθέτει χρηματοδότηση 20 εκατομμυρίων ευρώ για τη δημιουργία 2.000 ηλεκτρονικών συγγραμμάτων και βοηθημάτων για τα πανεπιστήμια στην Ελλάδα. Για κάθε ηλεκτρονικό σύγγραμμα θα διατεθεί ποσό έως 10.000 ευρώ. Και από τις παρουσιάσεις του καθηγητή Νικόλαου Μήτρου, επιστημονικού υπεύθυνου του προγράμματος, και του Δημήτρη Κουή, διαχειριστή του προγράμματος, και τις πολλές απαντήσεις στις οποίες απάντησαν πιστεύω πως βγαίνουν κάποια χρήσιμα συμπεράσματα για τις δυνατότητες και τους περιορισμούς του προγράμματος – και για το μέλλον των ηλεκτρονικών συγγραμμάτων στην Ελλάδα.
Ο χαρακτήρας του προγράμματος
Το πρόγραμμα για τα ηλεκτρονικά συγγράμματα απευθύνεται κατευθείαν στους συγγραφείς, δηλαδή σε καθηγητές πανεπιστημίου όλων των βαθμίδων (συμπεριλαμβανομένων των “407”) και σε ερευνητές. Εκδότες ή ιδρύματα δεν μπορούν να υποβάλουν προτάσεις.
Ο συγγραφέας (ή η ομάδα συγγραφέων ενός βιβλίου) αμείβεται μία και μόνη φορά με το ποσό που έχει οριστεί και δεν μπορεί να ξεπερνά τις €10.000 για κάθε βιβλίο. Το εγχειρίδιο που θα δημιουργηθεί θα διατίθεται εφεξής “ελεύθερα σε όλους τους φοιτητές όλων των ΑΕΙ της χώρας”.
Ο κάθε συγγραφέας αναλαμβάνει όχι μόνο τη συγγραφή του εγχειριδίου, αλλά και το σύνολο σχεδόν των εργασιών που απαιτούνται για να εκδοθεί ένα βιβλίο σε ηλεκτρονική μορφή: την επιμέλεια και τη διόρθωση, τη δημιουργία εξωφύλλου, τον εντοπισμό ή την παραγωγή βίντεο, εικόνων, ήχου και το “στήσιμο” του βιβλίου. Σε όλα αυτά, όταν λέμε τα “αναλαμβάνει” ο συγγραφέας, δε σημαίνει απαραίτητα ότι τα φέρνει σε πέρας προσωπικά, αλλά ότι ανήκουν στη δική του ευθύνη, ακόμα και αν τα αναθέσει σε τρίτους, π.χ. σε επιμελητή κειμένων ή γραφίστα. Το πρόγραμμα θα βοηθήσει στη μετατροπή του βιβλίου από “χειρόγραφο” σε e-book με τους δικούς του τεχνικούς, που θα διαθέτει κεντρικά ή σε περιφερειακά πανεπιστήμια. Πολλές ερωτήσεις έγιναν για το είδος ακριβώς της βοήθειας και την έκτασή της. Έγινε σαφές πως πρόκειται για τεχνική βοήθεια στη δημιουργία του ψηφιακού αρχείου του e-book, αλλά αυτό δεν περιλαμβάνει απαραίτητα το σύνολο της δουλειάς που απαιτείται για να ενσωματωθούν στοιχεία διαδραστικότητας και πολυμέσων στα e-books. Δε διατίθεται κάποιο πρόγραμμα που να χρησιμοποιεί γραφικό περιβάλλον εργασίας και να απλοποιεί τη δημιουργία διαδραστικών e-books (πρβ. iBooks Author, Inkling).
Για την υποβολή προτάσεων, θα υπάρχουν οι συνήθεις επιτροπές έγκρισης. Για κάθε βιβλίο όμως του οποίου ανατίθεται η συγγραφή, ορίζεται “κριτικός αναγνώστης” ή επιστημονικός επιμελητής και αξιολογητής του που βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με τον συγγραφέα καθ’ όλη τη διάρκεια της συγγραφής. Ο “κριτικός αναγνώστης” αμείβεται με το 10% των χρημάτων της αμοιβής του συγγραφέα.
Οι πρώτες προσκλήσεις για την υποβολή προτάσεων από ενδιαφερόμενους συγγραφείς θα γίνουν στις αρχές του 2013. Οι προσκλήσεις θα γίνονται ανά κύκλους γνωστικών αντικειμένων.
Το πρόγραμμα, πέρα από τεχνική υποστήριξη στους συγγραφείς, θα δημιουργήσει επίσης την υποδομή για την αρχειοθέτηση, διανομή και ανάγνωση των ηλεκτρονικών συγγραμμάτων με τη βοήθεια του ΕΔΕΤ.
Αντίστοιχη ενημερωτική ημερίδα θα διοργανωθεί το επόμενο χρονικό διάστημα τουλάχιστον στην Πάτρα και τη Θεσσαλονίκη, όπως αναφέρθηκε.
Τι είδους e-books θα δημιουργηθούν
Σκοπός του προγράμματος είναι να δημιουργηθούν e-books που δεν έχουν απλώς κείμενο αλλά ενσωματώνουν πολυμέσα και διαδραστικότητα.
Ο επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος Ν. Μήτρου στην παρουσίασή του έδειξε εκτενώς το τι θα μπορούσε να περιλαμβάνει ένα διαδραστικό ηλεκτρονικό σύγγραμμα: από ενσωμάτωση εικόνων, ήχων, βίντεο και εγγράφων μέχρι διαγράμματα που είναι διαδραστικά (αλλάζοντας πάνω στο διάγραμμα μια μεταβλητή αλλάζει σε πραγματικό χρόνο το αποτέλεσμα), και τη δυνατότητα αποστολής σχολίων στον συγγραφέα. Μάλιστα, η ίδια η παρουσίαση του Ν. Μήτρου ήταν ένα e-book με HTML5 που διαβαζόταν μέσα από τον browser Chrome.
Το μήνυμα ήταν σαφές: όταν λέμε ηλεκτρονικά συγγράμματα δεν εννοούμε τα γνωστά, χάρτινα βιβλία, απλά σε μορφή PDF, αλλά θέλουμε e-books που να αξιοποιούν τις δυνατότητες του μέσου.
Επιπλέον, στόχος είναι κάθε υποενότητα του e-books, κάθε εικόνα κλπ να είναι ένα “διαδραστικό μαθησιακό αντικείμενο”, να μπορεί δηλαδή να απομονωθεί και να ξαναχρησιμοποιηθεί αλλού και να είναι σωστά μαρκαρισμένο ώστε να γίνουν όλα αυτά. Έχει προβλεφθεί να υπάρχει η δυνατότητα διορθώσεων και επικαιροποίησης του βιβλίου μετά την αρχική του έκδοση.
Tα format (“μορφότυπος”) στο οποία θα είναι διαθέσιμα τα e-books είναι η HTML5, ebooks δηλαδή με τη μορφή ιντερνετικών σελίδων/εφαρμογών για ανάγνωση, και το ePUB, το διεθνές πρότυπο για τα e-books και μάλιστα στην εκδοχή του EPUB3. Σκοπός είναι να διαβάζονται τόσο σε υπολογιστές όσο και σε συσκευές ανάγνωσης (e-reader), ακόμα και στο Kindle.
Μένουν πάντως να διευκρινιστούν και να εξειδικευτούν οι τεχνικές προδιαγραφές των βιβλίων, κάτι που αναμένεται να γίνει με την έναρξη των προσκλήσεων εκδήλωσης ενδιαφέροντος. Ένα e-book που είναι διαδραστικό π.χ. δε διαβάζεται σε ηλεκτρονικούς αναγνώστες. Τα e-books σε HTML5 για browser και το EPUB3 παρόλο που είναι συγγενικά, δεν είναι το ίδιο και δεν είναι απαραίτητα αμοιβαία μετατρέψιμα. Τα e-books σε HTML5 δεν έχουν τόσες δυνατότητες σημειώσεων και υπογραμμίσεων, που είναι σημαντικά για τη μελέτη. Το EPUB3, από την άλλη, δεν υποστηρίζεται ακόμα ικανοποιητικά από συσκευές και εφαρμογές. Από τη συζήτηση πάντως φάνηκε πως ο βασικός στόχος είναι η δημιουργία αρχείων ePUB, που είναι πράγματι το καλύτερο που μπορεί να κάνει κανείς σήμερα και που μπορεί αποτελεσματικά να μετατραπεί και σε mobi/KF8 για τα Kindle.
Το πρόγραμμα είναι φιλόδοξο και θα μπορούσε να δημιουργήσει την επόμενη γενιά ακαδημαϊκών συγγραμμάτων. Αν όμως δει κανείς τους στόχους του συγκεκριμένα, αποδεικνύεται ότι από την αρχή έχει ένα βασικό πρόβλημα, τη χρηματοδότηση. 20 εκατομμύρια ευρώ δεν είναι καθόλου μικρό ποσό αλλά αποδεικνύεται λίγο για το εύρος ενός τέτοιου έργου.
Το ποσό αυτό υπολογίζεται να δώσει 2.000 συγγράμματα. Ο αριθμός αυτός όμως είναι στην πραγματικότητα μικρός. Αν υπολογίσουμε πόσα μαθήματα υπάρχουν σε κάθε πανεπιστημιακό τμήμα και το πόσα διαφορετικά πανεπιστημιακά τμήματα υπάρχουν (εξαιρούμε τα ομοειδή), 2.000 συγγράμματα δεν είναι ίσως αρκετά ώστε να υπάρχει ένα σύγγραμμα ανά προσφερόμενο μάθημα. Αυτό εν μέρει αναγνωρίζεται και από το πρόγραμμα, γι’ αυτό θα προσπαθούν να συγκεντρώνουν πιθανά υπάρχοντα ανοιχτά/δωρεάν εγχειρίδια και σημειώσεις διδασκόντων.
Για κάθε ηλεκτρονικό σύγγραμμα θα δοθούν στο συγγραφέα έως €10.000. Το κλειδί εδώ είναι το “έως”. Θα είναι δηλαδή και χαμηλότερο. Στην ημερίδα δεν αναφέρθηκε ποιο θα είναι το ποσό ανά γνωστικό αντικείμενο (μάλιστα ειπώθηκε ότι σε κάποιες εξαιρετικές περιπτώσεις θα μπορούσε να ξεπεράσει αυτό το όριο), αλλά το πιο πιθανό είναι ένα σύγγραμμα ιατρικής να επιδοτείται περισσότερο από ένα σύγγραμμα στις κοινωνικές επιστήμες.
Το ζήτημα είναι ότι η αμοιβή αυτή δε θα φτάσει καν ατόφια στο συγγραφέα. Από αυτά τα χρήματα θα πρέπει να πληρωθεί και η επιμέλεια του κειμένου, ο γραφίστας, πιθανόν και αυτός που θα “στήσει” το βιβλίο. Η παραγωγή πολυμεσικού και διαδραστικού περιεχομένου, ο διακηρυγμένος στόχος, είναι κάτι επίσης ακριβό. Τέλος, από την αμοιβή του συγγραφέα ένα ποσό μέχρι το 10%, δηλαδή έως €1.000, θα πάει στον “κριτικό αναγνώστη”, που θα έχει την επιστημονική επιμέλεια και την αξιολόγηση.
Αν τα υπολογίσετε όλα αυτά, το ποσό που μένει ως αμοιβή του συγγραφέα είναι πολύ μικρό για ένα εγχειρίδιο πανεπιστημιακού επιπέδου. Και ας σημειώσουμε πως εισπράττει αυτό και μόνο το ποσό και για μία και μόνη φορά. Το ερώτημα είναι πια αν η χαμηλή αμοιβή οδηγήσει σε μικρότερο ενδιαφέρον για συμμετοχή από συγγραφείς/καθηγητές και αν σημαίνει λιγότερο ποιοτικά αποτελέσματα.
Τα έντυπα εγχειρίδια θα πάψουν να υπάρχουν;
Σκοπός του προγράμματος δεν είναι τα ηλεκτρονικά συγγράμματα που θα δημιουργήσει να αντικαταστήσουν τα έντυπα συγγράμματα, αλλά τα ηλεκτρονικά να είναι συμπληρωματικά με τα έντυπα. Αυτό υπογραμμίστηκε ιδιαίτερα στις ομιλίες και τη συζήτηση.
Εξάλλου, δε φτάνει να υπάρχουν ηλεκτρονικά συγγράμματα, πρέπει και οι φοιτητές να έχουν συσκευή για να τα διαβάσουν, και μάλιστα κατάλληλη συσκευή για να μελετήσουν. Αυτό είναι αφενός οικονομικό πρόβλημα, γιατί το κόστος των συσκευών δεν είναι καθόλου ασήμαντο και φαίνεται ότι θα επιβαρύνει αποκλειστικά τους φοιτητές. Αφετέρου, είναι ανοιχτό ερώτημα αν οι συσκευές είναι τεχνολογικά ώριμες και για την εκπαίδευση. Όπου χρησιμοποιούνται πάντως, βρίσκονται σε πιλοτικό στάδιο και δεν αντικαθιστούν πλήρως τα τυπωμένα βιβλία.
Το ότι θα γίνει όμως ακριβώς με αυτό το ζήτημα θα είναι σίγουρα μια πολιτική απόφαση, ανεξάρτητα από το πρόγραμμα. Το Υπουργείο Παιδείας έχει ως βασικό στόχος να πληρώνει λιγότερα για τα συγγράμματα και μάλλον να σταματήσει να τα πληρώνει γενικώς. Μία από τις λύσεις που εξετάστηκαν ήταν τα ηλεκτρονικά συγγράμματα, για τα οποία βέβαια συγγραφείς και εκδότες ζητούν επίσης την αμοιβή τους και, σε κάθε περίπτωση, σήμερα δεν υπάρχουν σε επαρκή αριθμό. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι τα 2.000 αυτά ηλεκτρονικά συγγράμματα, όταν ετοιμαστούν, μπορούν να αποτελέσουν επιχείρημα του Υπουργείου Παιδείας ώστε να σταματήσει την προμήθεια οποιωνδήποτε άλλων συγγραμμάτων, έντυπων ή ηλεκτρονικών.
Ένα σημαντικό μέρος της ημερίδας κατέλαβαν παρουσιάσεις από τον εκδοτικό οίκο ακαδημαϊκών βιβλίων και περιοδικών Springer, ο δεύτερος μεγαλύτερος εκδότης παγκοσμίως σε αυτήν την κατηγορία μετά τον Elsevier. Από τις παρουσιάσεις και τη συζήτηση δεν προέκυψε κάποια σύνδεσή του με το ελληνικό πρόγραμμα για τα ακαδημαϊκά συγγράμματα.
Οι δύο εκπρόσωποι του Sringer μάς παρουσίασαν πώς λειτουργεί η πλατφόρμα τους. Π.χ. ανέφεραν ότι και το εσωτερικό κείμενο των περιοδικών και των βιβλίων είναι αναζητήσιμο ή ότι δε χρησιμοποιούν καθόλου DRM για είναι βέβαιο ότι τα ebooks τους διαβάζονται παντού.
Ενδιαφέροντα ήταν τα στοιχεία που έδωσε η Diana Alkema από τον Springer για το πώς λειτουργεί ο εκδοτικός οίκος. Ο Springer εκδίδει όλα του τα βιβλία και τα περιοδικά πρώτα σε ψηφιακή μορφή. Ειδικά τα βιβλία δεν τυπώνονται καν. Όποιος θέλει το έντυπο βιβλίο μπορεί να το παραγγείλει και κάθε φορά τυπώνεται για αυτόν το αντίτυπο, είναι το μοντέλο του print-on-demand.
