Τι είναι ένα ηλεκτρονικό βιβλίο

Οι συσκευές έκαναν τη διαφορά

[Εβδομάδα “Διάβασε ένα ebook“, 3-9 Μαρτίου 2013]

Μια πρώτη απάντηση θα ήταν αρκετά προφανής. Ηλεκτρονικό βιβλίο είναι το βιβλίο σε ψηφιακή μορφή. Και θα μπορούσαμε να προσθέσουμε: ένα ηλεκτρονικό βιβλίο θα μπορούσε να κυκλοφορεί και σε έντυπη μορφή, αλλά μπορεί και μην τυπωθεί ποτέ.. Σε κάθε περίπτωση, έντυπο ή ηλεκτρονικό βιβλίο, είναι μορφές, μέσα διάθεσης και ανάγνωσης περιεχομένου, που κανένα δεν είναι πιο “κανονικό” από το άλλο.
Οι μορφές του ebook
Αν και ο ορισμός αυτός ανταποκρίνεται στην τρέχουσα χρήση του όρου, εν μέρει μόνο αντικατοπτρίζει τις αλλαγές που έχουν γίνει στο βιβλίο από το πέρασμα από τον απτό στον ψηφιακό κόσμο.
Το βιβλίο συνεπάγεται όγκο κειμένου, αλλά και εικόνων, διαγραμμάτων κλπ. Όλα αυτά γραμμικά οργανωμένα, ταξινομημένα σε σελίδες δεμένες σε έναν τόμο, σε ένα φυσικό αντικείμενο.
Με βάση αυτές τις τυπικές ιδιότητες, κάθε PDF μιας κάποιας έκτασης που εδώ και πολλά χρόνια κυκλοφορεί στο internet είναι ένα ηλεκτρονικό βιβλίο. Όμως τα ebooks έχουν τις δικές τους μορφές, τα δικά τους είδη αρχείων, έτσι ώστε να είναι πραγματικά κατάλληλα για να διαβαστούν από τις ηλεκτρονικές συσκευές.
Ένα παλιότερο εισαγωγικό βίντεο
Το κύριο είδος αρχείου για τα ebooks είναι το ePUB, ένα διεθνές πρότυπο, αλλά και το αδελφό αρχείο mobi, ιδιοκτησία του Amazon. Το ePUB έχει μια βασική ιδιότητα: το περιεχόμενο της “σελίδας” προσαρμόζεται ακριβώς στο μέγεθος της διαθέσιμης οθόνης χωρίς να αλλοιώνεται η μορφοποίηση του κειμένου και των εικόνων και δημιουργεί μια νέα σελίδα, επανασελιδοποιείται, έτσι ώστε μια νέα σελίδα να έχει τις ίδιες διαστάσεις με την οθόνη μας. Στα PDF κειμένου (ή αναζητήσιμα PDF) μπορεί  να αλλάξει το μέγεθος των χαρακτήρων, αλλά η μορφοποίηση σε αυτήν την περίπτωση αλλοιώνεται. 
Έτσι, εκεί που στα PDF θα έπρεπε να ζουμάρουμε και να ξεζουμάρουμε, να σύρουμε το έγγραφο δεξιά και αριστερά για να είναι ικανοποιητικό το μέγεθος των γραμμάτων και να ολοκληρώσουμε την ανάγνωση ακόμα και μιας γραμμής, στα ePUB χρειάζεται απλώς να πηγαίνουμε στην επόμενη ή την προηγούμενη σελίδα, όσο και αν έχουμε π.χ. μεγαλώσει τα γράμματα του κειμένου.
Γι’ αυτό το λόγο το ePUB (ή το mobi) έχει επικρατήσει πλήρως όταν πρόκειται για βιβλία λογοτεχνίας ή για δοκίμια, όποιο βιβλίο έχει εκτενές, συνεχές κείμενο. Το PDF δεν είναι πάντως νεκρό. Όπου έχουμε πολύπλοκη μορφοποίηση πέραν του κειμένου, την οποία το ePUB δε χειρίζεται ακόμα αποτελεσματικά, όπου μας ενδιαφέρει η γρήγορη ψηφιοποίηση και όπου ο σκοπός είναι να φτιάξουμε ένα αρχείο για να τυπωθεί, το PDF έχει ακόμα ρόλο και μπορεί, από τη σκοπιά της παραγωγής του, να είναι πιο απλό στη δημιουργία του. Γι’ αυτό και το PDF είναι ακόμα ιδιαίτερα υπαρκτό σε ακαδημαϊκά βιβλία, σχολικά βοηθήματα και παιδικά βιβλία.
Οι δυνατότητες του ebook για τον αναγνώστη.
Το ηλεκτρονικό βιβλίο δίνει περισσότερα πράγματα στον αναγνώστη από το έντυπο. Η αυξομείωση του μεγέθους των γραμμάτων, των αποστάσεων των χαρακτήρων και των γραμμών, και ο ορισμός των περιθωρίων και της γραμματοσειράς, είναι η μία πλευρά, χρήσιμη και για αισθητικούς λόγους και για να διαβάζει όποιος έχει προβλήματα όρασης.
Επιπλέον, στα ebooks μπορούμε να σημειώσουμε, να υπογραμμίσουμε και να ορίσουμε σελιδοδείκτες χωρίς να “λερώσουμε” το βιβλίο μας, αλλά, κυρίως, όλα αυτά μπορούμε να τα “τραβήξουμε” και να τα αποθηκεύσουμε στον υπολογιστή μας, να τα αναζητήσουμε, να έχουμε άμεση  πρόσβαση σε αυτά. Βλέπουμε έναν δείκτη προς μια υποσημείωση; Μπορούμε να τον ακολουθήσουμε και να επιστρέψουμε αμέσως πίσω. Αναζητούμε έναν όρο στο βιβλίο; Δε χρειάζεται να θυμόμαστε που ήταν και να το ξεφυλλίσουμε ή να ελπίζουμε το βιβλίο να έχει ευρετήριο. Απλά πληκτρολογούμε τον όρο στο πεδίο της αναζήτησης. 
Διαβάζοντας ένα βιβλίο, συχνά θέλουμε να βρούμε τη σημασία μιας λέξης, στα ελληνικά ή σε μια ξένη γλώσσα, αλλά και να βρούμε περισσότερες πληροφορίες για αυτήν στη Wikipedia και το internet. Με τα ebooks αυτά είναι απόλυτα εφικτά. Σε συσκευές και εφαρμογές υπάρχουν ενσωματωμένα λεξικά, συχνά σε πολλές γλώσσες, ενώ πατώντας με το δάχτυλο μια λέξη μπορούμε να την αναζητήσουμε στη Wikipedia ή το internet. 
Για τους συστηματικούς αναγνώστες η συσσώρευση των έντυπων βιβλίων μπορεί να ανακαλεί αναγνωστικές μνήμες, αλλά είναι και πρόβλημα. Τα e-books, ως ψηφιακά αρχεία, δεν έχουν βάρος. Μια ολόκληρη βιβλιοθήκη χωράει ακόμη και στις φορητές συσκευές – συχνά περισσότερα βιβλία απ’ όσα διαβάζουμε οι περισσότεροι σε μια ολόκληρη ζωή. Και η φορητότητα των βιβλίων μας δεν είναι πλεονέκτημα μόνο για το σπίτι που ζούμε ή στις μετακομίσεις. Μας επιτρέπει να διαβάζουμε εύκολα και ξεκούραστα στα ταξίδια μας ή όταν χρησιμοποιούμε τα μέσα μαζικής μεταφοράς. 
Επαυξημένο ebook
Το ηλεκτρονικό βιβλίο σταδιακά ξεφεύγει από την ψηφιακή αναπαράσταση του περιεχομένου των έντυπων βιβλίων. Έχει και αυτό κείμενο και εικόνες, αλλά και ακόμα περισσότερα.
Ένα ηλεκτρονικό βιβλίο σήμερα μπορεί να ενσωματώνει ήχο, βίντεο, κινούμενα γραφικά, στοιχεία διαδραστικότητας (π.χ. παιχνίδια ή ασκήσεις). Στις περιπτώσεις αυτές το ηλεκτρονικό βιβλίο μπορεί να έχει τη μορφή ePUB, αλλά, συνηθέστερα, είναι μια εφαρμογή, ένα αυτοτελές πρόγραμμα.

Όχι πια στο laptop
Η σημασία των συσκευών
Τα ηλεκτρονικά βιβλία όμως υπάρχουν όχι μόνο χάρη στα αρχεία που χρησιμοποιούνται, αλλά σε μεγάλο βαθμό χάρη στις συσκευές στα οποία διαβάζονται.
Παρόλο που και αυτό συμβαίνει, ηλεκτρονικό βιβλίο δε σημαίνει διαβάζω στον υπολογιστή. 
Η στροφή προς τα ebooks οφείλεται πρώτα στη διάδοση των ηλεκτρονικών αναγνωστών, όπως το Kindle, εξειδικευμένων συσκευών ανάγνωσης με οθόνη ηλεκτρονικού χαρτιού. Η οθόνη αυτή είναι εντελώς διαφορετική από τις οθόνες των υπολογιστών. Δεν έχει οπίσθιο φωτισμό, δεν υπάρχει μια -έστω καλής ποιότητας- πηγή φωτός που να είναι στραμμένη στα μάτια μας και άρα είναι ξεκούραστη στην ανάγνωση. Επιπλέον, οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες είναι ιδιαίτερα φορητοί, με βάρος λίγο μεγαλύτερο από ένα κινητό τελευταίας τεχνολογίας, και μπαταρία που διαρκεί, με μία φόρτιση, για να διαβάζουμε εβδομάδες – ή να διαβάσουμε αρκετά βιβλία, αν προτιμάτε. Ο μόνος σημαντικός συμβιβασμός: οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες είναι ακόμα ασπρόμαυροι.

Ήταν ακριβώς οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες, και ειδικά το Kindle, που έστρεψαν μαζικά τους αναγνώστες στα ebooks. Για πρώτη φορά, οι αναγνώστες είπαν: “ναι, σε αυτήν την οθόνη μπορώ να διαβάσω”.

Η δεύτερη κατηγορία συσκευών είναι τα tablet PC, αρχής γενομένης με το iPad. Πρόκειται για επίπεδους υπολογιστές, ιδιαίτερα φορητούς, που λειτουργούν με την αφή. Το πλεονέκτημά των tablet PC είναι η αμεσότητα που δίνει η αφή και οι μικρές τους διαστάσεις, ώστε να τα μεταφέρουμε εύκολα, να τα κρατάμε στα χέρια και να τα χειριζόμαστε με τα δάχτυλα. Παραπλήσιες δυνατότητες, αν και με οθόνη που οι διαστάσεις της δεν ευνοούν την ανάγνωση βιβλίων, έχουν τα “έξυπνα” κινητά, π.χ. αυτά με Android ή το iPhone.
Το βιβλίο αλλάζει μορφή
Αν και τα περισσότερα βιβλία διατηρούν τη σχετικά γραμμική τους δομή ακόμα και στην ψηφιακή τους μορφή, υπάρχουν κατηγορίες βιβλίων που δεν ταιριάζουν σε αυτό το πρότυπο, που όταν δεν είναι έντυπα δεν τα θεωρούμε καν βιβλία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Wikipedia. Πολύτομη και αλφαβητικά οργανωμένη στην έντυπη μορφή της, η εγκυκλοπαίδεια έχει μετατραπεί σε κάτι αρκετά διαφορετικό στην ψηφιακή της εκδοχή. Είναι ένα site, αλφαβητικά οργανωμένη ακόμα, αλλά που λειτουργεί στην πραγματικότητα με την αναζήτηση, τους εσωτερικούς συνδέσμους και τις κατηγορίες. Και το ίδιο συμβαίνει σταδιακά με ότι είναι βιβλίο αναφοράς, ό,τι, αν και τυπωνόταν, ήταν μια βάση δεδομένων: από τα λεξικά και τους τηλεφωνικούς καταλόγους μέχρι τους ταξιδιωτικούς οδηγούς και τους οδηγούς μαγειρικής.
Ζητήματα ορολογίας
Πώς το λέμε στα ελληνικά; Στα αγγλικά πάντως το λέμε “e-book” – και είναι κυρίως στις ΗΠΑ και στη συνέχεια στη Βρετανία, όπου το ηλεκτρονικό βιβλίο έχει αποκτήσει εκρηκτικές διαστάσεις. 
Έτσι, στα ελληνικά, θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε είτε κατευθείαν τον αγγλικό όρο, δηλαδή “ebook” ή “e-book”, είτε να τον μεταφράσουμε, δηλαδή “ηλεκτρονικό βιβλίο“. Αυτοί οι δύο όροι χρησιμοποιούνται από την αρχή και στον “Ηλεκτρονικό Αναγνώστη'”. Στα ελληνικά πάντως χρησιμοποιείται αρκετά και ο όρος “ψηφιακό βιβλίο“.
Σε μεγάλο βαθμό το πώς ονομάζονται τα πράγματα είναι ζήτημα του τι επικρατεί. Τα ονόματα δεν είναι έτσι κι αλλιώς ορισμοί των πραγμάτων. Πράγματι, σε γενικές γραμμές όταν μιλάμε για περιεχόμενο μιλάμε για κάτι “ψηφιακό” και όταν μιλάμε για συσκευές μιλάμε για κάτι “ηλεκτρονικό”. Αυτά όμως είναι τόσο στενά δεμένα, ώστε στην πράξη ονομάζουμε και το περιεχόμενο ηλεκτρονικό (π.χ. ηλεκτρονική μουσική) και τις συσκευές ψηφιακές (π.χ. ψηφιακή φωτογραφική μηχανή). Αυτό στη γλώσσα λέγεται μετωνυμία – και είναι εξίσου συνηθισμένη και σωστή με την κυριολεξία.
Πάντως, σε καμία περίπτωση όταν λέμε “e-book” ή “ηλεκτρονικό βιβλίο” δεν εννοούμε τις συσκευές. Οι εξειδικευμένες συσκευές ανάγνωσης, όπως το Kindle, ονομάζονται “ηλεκτρονικοί αναγνώστες” ή “e-readers”.