Ο Γιώργος Παπανδρέου, το “ηλεκτρονικό βιβλίο” και το σχολείο στην Ελλάδα

Ο Γιώργος Παπανδρέου παρουσίασε χτες στη Λήμνο, στο 1ο Επαγγελματικό-Γενικό Λυκείο Μούδρου, τα σχέδια της κυβέρνησης του για το “ψηφιακό σχολείο”. Μαζί του στην παρουσίαση ήταν η Αννα Διαμαντοπούλου, υπουργός Παιδείας, και ο γενικός γραμματέας του Υπουργείο Βασίλης Κουλαϊδής, εισηγητής του «ψηφιακού σχολείου». Και αυτό που ξεχώρισε στην παρουσίαση και έκανε το γύρω των ΜΜΕ ήταν το “ηλεκτρονικό βιβλίο” (μάλλον είναι κάποιος Sony Reader, o Γ. Παπανδρέου έχει ένα Kindle 3) που δώρισε η υπουργός στον πρωθυπουργό, καθώς τέτοιες συσκευές είναι ακόμα κάτι το εξωτικό για τα ελληνικά δεδομένα.

Καταρχήν, είναι ενδιαφέρουσα η ορολογία που χρησιμοποίησε ο Γ. Παπανδρέου στην παρουσίαση. Μιλούσε για “ηλεκτρονικό βιβλίο” και εννοούσε τη συσκευή. Συγχρόνως, απευθυνόμενος στους μαθητές, τους έλεγε ότι το “κανονικό” (δηλ. το τυπωμένο) βιβλίο που έγραψαν για τη Λήμνο θα μπορούσε να γίνει και “βιβλίο σε ψηφιακή μορφή”, εννοώντας εδώ το βιβλίο ως περιεχόμενο. Η ορολογία αυτή προκαλεί σύγχυση, γιατί οδηγεί στο να λέμε και τη συσκευή και το περιεχόμενό της “βιβλίο”. Αντίθετα, όπως έγραφα αναλυτικότερα για την ορολογία της ηλεκτρονικής ανάγνωσης, η καλύτερη λύση για τα ελληνικά θα ήταν να μιλάμε για “ηλεκτρονικό αναγνώστη” αναφερόμενοι στη συσκευή και για “ηλεκτρονικά βιβλία” όταν αναφερόμαστε στο περιεχόμενο.

Η πρόταση του Γ. Παπανδρέου δεν είναι κεραυνός εν αιθρία. Ήδη τον Ιανουάριο του 2009, ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης τότε, είχε αναφερθεί, από το βήμα της Βουλής και κρατώντας ένα Kindle στα χέρια, στην ανάγκη εισαγωγής των ηλεκτρονικών αναγνωστών στα σχολεία στην Ελλάδα.

Όπως και τότε, έτσι και τώρα, η πρόταση του Γ. Παπανδρέου προκαλεί αρκετό ενδιαφέρον, αλλά και διαφωνίες. Από τη μια, είναι ενδιαφέρον που τραβάει την προσοχή σε μια τεχνολογία σχετικά καινούργια και για τους περισσότερους στην Ελλάδα άγνωστη. Από την άλλη, η πρότασή του έχει κάτι το επικοινωνιακό. Υπάρχει μια δόση εντυπωσιασμού, να πούμε κάτι που θα προσελκύσει το ενδιαφέρον των ΜΜΕ και των πολιτών. Και υπάρχει μια ισχυρή δόση αποπροσανατολισμού, η κυβέρνηση επιβάλλει μεγάλο αριθμό μαθητών ανά τάξη, αρνείται να διορίσει εκπαιδευτικούς στη θέση αυτών που συνταξιοδοτούνται, σχεδιάζει ένα σχολείο που θα είναι πιο επικεντρωμένο στις εξετάσεις και συγχρόνως θέλει να δώσει μια αίσθηση οράματος, να παρουσιάσει θέματα όπως τα κτίρια ή οι διορισμοί εκπαιδευτικών ως μίζερα και να υποσχεθεί ένα άλμα προς το μέλλον.

Πέρα από το επικοινωνιακό παιχνίδι, υπάρχει όμως και ένα ουσιαστικό θέμα. Ένα σχολείο που οι μαθητές έχουν ηλεκτρονικούς αναγνώστες (που μοιράζονται δωρεάν από το κράτος όπως και τα τυπωμένα βιβλία τους σήμερα) είναι μια πραγματική δυνατότητα στο μέλλον και θα ήταν αναγκαίο να γίνει. Είναι όμως σήμερα ή στα επόμενα λίγα χρόνια αυτό εφικτό;

Η προηγούμενη κυβέρνηση μοίρασε netbook στην Α’ Γυμνασίου. Και το Υπουργείο Παιδείας και τα σχολεία ήταν εντελώς ανέτοιμα για κάτι τέτοιο. Το περιεχόμενο που δόθηκε ήταν τα σχολικά βιβλία σε αρχεία PDF. Για εκπαιδευτικές χρήσεις, που σημαίνει σημειώνω, “τσακίζω σελίδες”, υπογραμμίζω, πηγαίνω μπρος πίσω στις σελίδες κλπ, τα PDF που δόθηκαν ήταν απλά χειρότερα από ένα τυπωμένο βιβλίο. Τα PDF, αρχεία που μιμούνται την τυπωμένη σελίδα και δεν προσαρμόζονται στην οθόνη, δε διαβάζονται εύκολα από την οθόνη ενός υπολογιστή, ειδικά αν έχει οθόνη 10 ιντσών, ενώ το ξεφύλλισμά τους δεν είναι απαραίτητα πιο εύκολο από το ξεφύλλισμα ενός τυπωμένου βιβλίου. Η ίδια η οθόνη LCD είναι κουραστική για πολύωρη ανάγνωση. Όμως, δε δόθηκε καν κάποιο software που θα επέτρεπε σημειώσεις, post-it πάνω στις σελίδες κλπ Οι εκπαιδευτικοί πάλι, παρά τις προσπάθειες πολλών, ήταν ανέτοιμοι για να ενσωματώσουν τη νέα τεχνολογία στην τάξη.

Με τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες αρκετά από αυτά τα προβλήματα δε θα λυθούν, κάποια μάλιστα θα γίνουν χειρότερα. Αυτό που θα λυθεί είναι ότι θα υπάρχει μια οθόνη ηλεκτρονικού χαρτιού, που θα επιτρέπει την πολύωρη ανάγνωση χωρίς να είναι κουραστικό για τα μάτια. Όλα τα άλλα θα είναι απλά χειρότερα. Ακόμα και αν υποθέσουμε ότι υιοθετούνταν μια συσκευή με μεγάλη οθόνη (π.χ. το Kindle DX [παρουσίαση] του Amazon με 9.7 ίντσες) και όχι με τη μικρή οθόνη του ηλεκτρονικού αναγνώστη που πήρε δώρο ο Γ. Παπανδρέου, δύο θέματα έχουν ακόμα πολύ δρόμο για να λυθούν. Το ένα είναι το σχετικά φτωχό software του ηλεκτρονικού αναγνώστη, η σχετικά περιορισμένη για τις εκπαιδευτικές ανάγκες δυνατότητα σημειώσεων, υπογράμμισης κλπ Το δεύτερο είναι ότι απλά σήμερα όλοι οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες που κυκλοφορούν έχουν ασπρόμαυρη οθόνη. Μπορεί όταν διαβάζουμε λογοτεχνία ή ένα άρθρο από επιστημονικό περιοδικό αυτό να μη μας πειράζει, αλλά φανταστείτε ένα σχολικό βιβλίο που είναι ασπρόμαυρο. Όλες οι εικόνες και όλα τα διαγράμματα θα είναι ασπρόμαυρα, όλα τα χρώματα για να δοθεί έμφαση σε μια πληροφορία παύουν να υπάρχουν. Τα PDF μάλιστα που έχουν ανέβει στο site του Υπουργείου “Ψηφιακό Σχολείο“(και τα οποία στο σύνολό τους προϋπήρχαν) είναι έτσι διαμορφωμένα ώστε 2 σελίδες του τυπωμένου βιβλίου να αντιστοιχεί σε μία σελίδα PDF (ακριβώς γιατί προορίζονταν για τα netbook). Έχοντας προσπαθήσει να διαβάσω τέτοια αρχεία PDF σε ηλεκτρονικούς αναγνώστες 6 ιντσών, πρέπει να πούμε ότι είναι στην πράξη αδύνατο (εκτός αν είσαι διατεθειμένος να κάνεις πολύ και πολύ εκνευριστικό scrolling πάνω στο ζουμαρισμένη σελίδα του PDF). Ακόμα όμως και αν περνάγαμε όχι απλώς σε καλύτερα διαμορφωμένα PDF (μία σελίδα τυπωμένου βιβλίου – μία σελίδα PDF) αλλά κι αν περνάγαμε από τα PDF σε αρχεία πιο κατάλληλα για τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες, όπως τα ePUB, πέρασμα καθόλου δεδομένο από την εμπειρία με τα netbook, υπάρχουν ακόμα πολλές αδυναμίες στο ηλεκτρονικό βιβλίο στη σωστή απεικόνιση εικόνων, γραφημάτων κλπ, οτιδήποτε δηλαδή δεν είναι συνεχές κείμενο και λογοτεχνία.

Αυτά τα προβλήματα με τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες στην εκπαίδευση δεν είναι προσωπικές μου σκέψεις. Είναι τα αποτελέσματα της πειραματικής χρήσης του Kindle DX (του Kindle με τη μεγάλη οθόνη, έχει σημασία) στο χειμερινό εξάμηνο του 2009 σε μια σειρά από πανεπιστήμια στις ΗΠΑ. Οι συσκευές δόθηκαν δωρεάν στους φοιτητές, με το κόστος να μοιράζεται ανάμεσα στο πανεπιστήμιο και το Amazon, αλλά τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά. Μόνο το 15% των φοιτητών στα τρία πανεπιστήμια που ολοκλήρωσαν και δημοσίευσαν τα συμπεράσματά τους (Princeton University, Case Western Reserve University και Darden School of Business στο University of Virginia) έμειναν ικανοποιημένοι. Στο υπόλοιπο 85% οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες (που ήταν και δωρεάν, σπάνιο για τις ΗΠΑ) τους βόλεψαν λιγότερο από τα κλασικά, τυπωμένα εγχειρίδιά τους. Ο κύριος λόγος που αναφέρθηκε ήταν ότι τα εργαλεία για σημειώσεις, υπογραμμίσεις κλπ τους φάνηκαν πολύ φτωχά! Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι το ξεφύλλισμα και η αλλαγή σελίδων δεν ήταν τόσο εύκολη και διαισθητική όσο στα τυπωμένα βιβλία. Και μιλάμε για φοιτητές πανεπιστημίου, που έχουν μια εξοικείωση με την τεχνολογία έτσι κι αλλιώς. Για περισσότερα σχετικά με την πειραματική χρήση Kindle DX, δείτε στο TeleRead.com.

Έτσι, στις ΗΠΑ, στη χώρα που οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες και τα ηλεκτρονικά βιβλία είναι περισσότερο διαδεδομένα από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο, η αντικατάσταση στο σχολείο και το πανεπιστήμιο του τυπωμένου βιβλίου από τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες δεν έχει προχωρήσει ούτε βήμα. Οι πειραματικές προσπάθειες συνεχίζονται. Υπάρχουν σχολεία και πανεπιστήμια που συνεχίζουν να πειραματίζονται με τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες, αν και κυρίως πια ο πειραματισμός αφορά το iPad. Αλλά καμία πολιτεία και κανένα πανεπιστήμιο δεν έχει αντικαταστήσει το τυπωμένο βιβλίο με έναν ηλεκτρονικό αναγνώστη. Στις ΗΠΑ το ηλεκτρονικό βιβλίο μπαίνει στην εκπαίδευση κυρίως μέσω του laptop, που έχει και πιο ικανοποιητικό μέγεθος οθόνης από τα netbook, είναι έγχρωμο και όχι ασπρόμαυρο, ενώ αναπτύσσεται όλο και περισσότερο το κατάλληλο software με πολλά εργαλεία για υπογράμμιση, σημείωση κλπ, ακόμα και συλλογική, συνεργατική ανάγνωση (βλ. π.χ. CaféScribe, NookStudy). Η πιο κουραστική οθόνη σε σχέση με έναν ηλεκτρονικό αναγνώστη παίζει για τους φοιτητές μικρότερο ρόλο από τα εργαλεία που δίνει το laptop για αποτελεσματική μελέτη. Και πάλι όμως, το πανεπιστημιακό εγχειρίδιο είναι στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων ένα τυπωμένο βιβλίο.

Η προαναγγελία του Γ. Παπανδρέου ότι οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες θα μπουν στην εκπαίδευση δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα, δεν ξέρουμε καν αν θα υλοποιηθεί ποτέ, μπορεί σε 48 ώρες να το έχουμε όλοι ξεχάσει (ο διαδραστικός πίνακας π.χ. συζητιέται καιρό, αλλά ελάχιστα σχολεία τον έχουν). Όμως αν κανείς ήθελε το ηλεκτρονικό βιβλίο σήμερα στο σχολείο, θα έπρεπε να ξεκινήσει πειραματικά, θα έπρεπε να δώσει το κατάλληλο περιεχόμενο και το κατάλληλο software και, ναι, σήμερα, θα έπρεπε να βασιστεί στο laptop. Η πρόταση αυτή μπορεί να ξαφνιάζει από κάποιος που γράφει (μάλλον εκτενώς) για τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες, αλλά ακριβώς προκύπτει από μια επίγνωση των σημερινών δυνατοτήτων τους και των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα, από τη μια, στην ανάγνωση βιβλίων για ψυχαγωγία ή ακόμα και δουλειά και στη μελέτη, από την άλλη, ενός σχολικού βιβλίου ή ενός πανεπιστημιακού εγχειριδίου. Γιατί ωραίος ο φουτουρισμός, ωραίες οι δυνατότητες του μέλλοντος, αλλά δε θα ήταν καθόλου δύσκολο λανθασμένες και πρόχειρες επιλογές να απαξιώσουν τόσο τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες όσο και γενικά το ηλεκτρονικό βιβλίο για πολλά χρόνια και να δημιουργήσουν τεχνοφοβικά αντανακλαστικά.

Η παρουσίαση του “ψηφιακού σχολείου” και του “ηλεκτρονικού βιβλίου” στη Λήμνο (via grep Alt, από τη δημόσια μετάδοση IPTV, μέσω του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου & via PrimeMinisterGR YouTube channel)